W naszych publikacjach stosunkowo często poruszamy wątek obowiązku zgłoszenia przez przedsiębiorcę (lub w jego imieniu) wniosku o ogłoszenie upadłości, bowiem uchybienie temu obowiązkowi rodzi odpowiedzialność cywilną, odszkodowawczą oraz administracyjno-podatkową. Niewielu jednak członków zarządu zdaje sobie sprawę z faktu, że niezgłoszenie spółki kapitałowej do upadłości w wymaganych prawem przypadkach stanowi jedno z przestępstw menedżerskich.
W świetle art. 21 ust. 2 w zw. z ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe członkowie zarządu spółek z o.o. lub spółek akcyjnych (każdy z osobna, nawet w wypadku tzw. reprezentacji łącznej) mają obowiązek zgłoszenia w sądzie – nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości – wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Owa podstawa do ogłoszenia upadłości ma miejsce wówczas, gdy dłużnik staje się niewypłacalny, a zgodnie z przepisami prawa upadłościowego ma to miejsce, gdy:
spółka utraci zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, przy czym domniemuje się, że utrata płynności ma miejsce, gdy opóźnienia w płatnościach przekraczają 3 miesiące (tzw. upadłość płynnościowa), lub
- zobowiązania pieniężne spółki przekroczą wartość jej majątku, a stan ten utrzyma się przez okres dłuższy niż 24 miesiące (tzw. upadłość bilansowa).
Za naruszenie powyższych obowiązków (polegające na niezgłoszeniu lub spóźnionym zgłoszeniu spółki do upadłości) członkowie zarządu spółek kapitałowych ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie Prawa upadłościowego (art. 21 ust. 3) oraz odpowiedzialność za zobowiązania publicznoprawne (m.in. podatki i składki ZUS) na gruncie Ordynacji podatkowej (art. 116), zaś na członkach zarządu spółek z o.o. dodatkowo spoczywa jeszcze odpowiedzialność za zobowiązania niewypłacalnej spółki na podstawie art. 299 k.s.h. Katalog sankcji menadżerów za zaniedbanie powyższego obowiązku uzupełnia wynikająca z regulacji art. 586 k.s.h. odpowiedzialność karna.
Zgodnie z art. 586 k.s.h. „Kto, będąc członkiem zarządu spółki albo likwidatorem, nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”. Przedmiotem ochrony wskazanego przepisu jest ochrona szeroko rozumianego bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, w tym interesów majątkowych wspólników spółki, jej wierzycieli, jak również innych osób trzecich, gdyż zgłoszenie we właściwym terminie wniosku o upadłość ma także zapobiegać wchodzeniu tych osób w stosunki majątkowe z niewypłacalną spółką handlową. Przestępstwo określone w art. 586 k.s.h. jest przestępstwem trwałym, którego strona przedmiotowa polega jedynie na zaniechaniu podjęcia czynności - niezgłoszeniu wniosku o upadłość pomimo powstania warunków uzasadniających upadłość spółki, według właściwych przepisów. Do znamion tego przestępstwa nie należy skutek w postaci szkody. Przestępstwo to można popełnić z winy umyślnej w zamiarze bezpośrednim albo ewentualnym (tak SA w Warszawie w wyroku z dnia 13 lutego 2015 r., I ACa 1213/14). Działanie z zamiarem ewentualnym można przypisać sprawcy wówczas, gdy będąc świadomym ujawnienia się przyczyn upadłości, nie dopełnił obowiązku zgłoszenia, licząc na poprawę kondycji finansowej dłużnika i w ryzyko wyjścia z niekorzystnego położenia gospodarczego wkalkulował ewentualność przekroczenia dwutygodniowego [obecnie 30-dniowego] terminu zgłoszenia upadłości” (zob. wyrok SN z dnia 23 listopada 2016 r., III KK 225/16). Kluczowe zatem dla możliwości przypisania członkom zarządu (likwidatorom) odpowiedzialności karnej będzie ustalenie czy mieli oni świadomość fatalnej kondycji finansowej spółki, która uzasadniałaby zgłoszenie spółki do upadłości. Jak podkreśla się w nauce prawa „błąd sprawcy co do tego, iż zachodzą określone prawem przesłanki zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości (przesłanki te obiektywnie zachodziły, a sprawca sądził, że nie zachodzą), powoduje dekompletację znamion umyślności i brak odpowiedzialności karnej nawet wtedy, gdyby błąd ten był zawiniony” (tak J. Giezek i P. Kardas, w: S. Sołtysiński, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 5, s. 68).
W świetle orzecznictwa sądowego czas popełnienia przestępstwa z art. 586 k.s.h. rozpoczyna się pierwszego dnia po upływie trzydziestodniowego terminu od powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki, a kończy z chwilą złożenia przez zobowiązanego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, ustania warunków uzasadniających upadłość spółki bądź utraty przez sprawcę statusu osoby zobowiązanej do zgłoszenia takiego wniosku (tak SN w postanowieniu z dnia 25 marca 2010 r., IV KK 315/09).
Co warte podkreślenia, odpowiedzialność karną na podstawie art. 586 k.s.h. ponoszą wyłącznie członkowie zarządu spółek z o.o., członkowie zarządu spółek akcyjnych oraz likwidatorzy tych spółek kapitałowych. Do tego grona zaliczyć należy także członków zarządu spółek partnerskich (jeśli w spółce skorzystano z możliwości powołania zarządu). Natomiast wykluczone jest rozszerzenie zakresu podmiotowego tej odpowiedzialności na inne osoby zobowiązane w myśl art. 21 pr. up. do zgłaszania do upadłości zarządzanej przez siebie spółki tj. wspólników spółek jawnych i partnerskich oraz komplementariuszy spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych. Również, co oczywiste, od odpowiedzialności karnej wyłączeni są prokurenci, albowiem nie mają oni obowiązku (ani nawet prawa) zgłaszania spółek do upadłości.
Zgłaszając spółkę do upadłości członkowie zarządu (likwidatorzy) powinni pamiętać także o regulacji karnoprawnej zawartej w art. 522 pr. up. Zgodnie z nią „Kto będąc dłużnikiem albo osobą uprawnioną do reprezentowania dłużnika, który jest osobą prawną lub spółką handlową niemającą osobowości prawnej, podaje we wniosku o ogłoszenie upadłości nieprawdziwe dane - podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” (ust. 1). Ponadto, ta sama kara grozi za podanie sądowi nieprawdziwych informacji co do stanu majątku dłużnika w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości (art. 522 ust. 2 pr. up.). Nawiasem mówiąc, zakres podmiotowy osób odpowiedzialnych za te przestępstwa w porównaniu z art. 586 k.s.h. jest szerszy, bowiem obejmuje wspólników spółek jawnych i partnerskich oraz komplementariuszy spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych (ale już nie prokurentów). Menedżerowie zatem winni nie tylko pamiętać o istnieniu obowiązku złożenia wniosku o upadłość spółki i przypadkach kiedy to należy uczynić, ale także złożyć ten wniosek w terminie, podając w nim informacje zgodne z prawdą.