Powszechną praktyką obrotu handlowego jest zastrzeganie w umowie kar umownych za naruszenia jej zapisów. Za pomocą kar umownych, będących niejako zryczałtowaną formą odszkodowania, dla której dochodzenia nie trzeba udowodnić wysokości poniesionej szkody, przedsiębiorcy zabezpieczają się na wypadek nierzetelności kontrahenta. Kary umowne są instrumentem bardzo przydatnym, o czym mowa była szerzej w jednym z naszych pozostałych wpisów. Pewne kontrowersje budzą natomiast możliwości dochodzenia kar umownych po odstąpieniu od umowy przez jedną ze stron.
Kluczową sprawą, o której powinien pamiętać każdy przedsiębiorca odstępujący od umowy jest to, iż odstąpienie od umowy, w przeciwieństwie do jej wypowiedzenia, anuluje umowę. Umowa, od której jedna ze stron odstąpiła, traktowana jest jako w ogóle nie zawarta – w całości, bądź w części której dotyczyło odstąpienie.
Konsekwencje wynikające z odstąpienia od umowy dla możliwości dochodzenia kar umownych zastrzeżonych w umowie mogłyby więc być takie, że skoro umowa uznana zostaje za niezawartą, uniemożliwia to co do zasady dochodzenie zastrzeżonych nią kar umownych. Skoro bowiem umowa zostaje anulowana, brak podstawy prawnej dla żądania zapłaty kar umownych. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje jednak odmienny pogląd, wskazujący, iż pomimo tego, iż na skutek odstąpienia od umowy zniweczeniu ulega węzeł obligacyjny z niej wynikający, utrzymują się postanowienia umowne dotyczące kar umownych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. III CZP 39/12). Podobnie w wyroku z dnia 05 października 2006 r. o sygn. IV CSK 157/06 Sąd Najwyższy wskazał, iż byłoby wbrew woli umawiających się stron aby dopuszczalność zastosowania kary umownej uzależniać od rezygnacji z odstąpienia od umowy łączącej strony, które za pomocą kar umownych zabezpieczyły swoje interesy na wypadek odstąpienia od umowy. Dopuszczalnym jest więc skorzystanie z kar umownych pomimo odstąpienia od umowy, co wynika także z zasady swobody kontraktowej stron wyrażonej w art. 353(1) KC. Uwagi powyższe dotyczą wprost jednak jedynie kar umownych zastrzeżonych konkretnie na wypadek odstąpienia od umowy, nie np. na wypadek opóźnień w jej realizacji lub wadliwości przedmiotu umowy.
Kara umowna za odstąpienie od umowy jest szczególnym rodzajem kary, mającej charakter niejako pośredni. Kara ta nie jest nakładana w związku z konkretnym przewinieniem kontrahenta, a jako skutek odstąpienia przez stronę od umowy, stanowiąc niejako rekompensatę za anulowanie węzła obligacyjnego łączącego strony. Dopuszczalność zastrzeżenia tego typu kary nie budzi poważniejszych wątpliwości. Kwestionuje się natomiast w niektórych wyrokach jej dopuszczalność jeśli odstąpienie od umowy wynikało bezpośrednio i wyłącznie z niewykonania zobowiązania pieniężnego przez kontrahenta. Przykładowo, jeśli kontrahent opóźnia się z płatnością na skutek czego odstępujemy od umowy, możemy spotkać się z sytuacją, iż kontrahent będzie bronić się twierdząc, iż kara umowna nałożona została de facto w związku z brakiem realizacji zobowiązania pieniężnego, co nie jest dopuszczalne w świetle art. 483 par. 1 Kodeksu cywilnego.
Analizując możliwość dochodzenia kary umownej zwrócić uwagę warto w szczególności na następujące orzeczenia Sądu Najwyższego:
W wyroku z dnia 29 listopada 2013 r., sygn. I CSK 124/13 Sąd Najwyższy wskazał, iż kara umowna za niewłaściwą realizację umowy nie może przekraczać kary umownej za brak realizacji umowy. Stąd też kara umowna za zwłokę w realizacji zobowiązania nie może przekroczyć kary zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy. Ponadto podkreślono, że obu kar nie można naliczać łącznie.
W uchwale z dnia 18 lipca 2012 r. o sygn. III CZP 39/12 Sąd Najwyższy wskazał, iż roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy. Sąd Najwyższy uznał bowiem, iż w razie odstąpienia od umowy wchodzić będzie w rachubę odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, która pochłania odpowiedzialność za szkodę wcześniej doznaną z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, które miało miejsce przed odstąpieniem do umowy. Również w wyroku z dnia 12 czerwca 2015 r., sygn. II CSK 585/14 Sąd Najwyższy wskazał, że nie jest dopuszczalne łączne dochodzenie kar za odstąpienie od umowy oraz za zwłokę w realizacji zobowiązania. Kara za odstąpienie od umowy pochłania karę za zwłokę w jej realizacji.
W wyroku z dnia 17 grudnia 2008 r. o sygn. I CSK 240/08 Sąd Najwyższy stwierdził, iż postanowienia umowy łączące obowiązek zapłaty kary umownej z niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem zobowiązania pieniężnego traktowane powinny być jako sprzeczne z prawem i niedopuszczalne. Karę umowną strony mogą bowiem zastrzec na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania w ogólności (zobowiązania obligującego dłużnika do świadczenia polegającego na daniu, czynieniu, zaniechaniu lub znoszeniu); mogą też powiązać karę z poszczególnymi przejawami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (np. zwłoką dłużnika, spełnieniem świadczenia niewłaściwej jakości). Kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy, do którego doszło w związku z niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem zobowiązania pieniężnego traktowana może jednak być nie jako kara umowna w rozumieniu art. 483 par.1 KC, ale jako kara o charakterze stricte represyjnym, dopuszczalna w świetle zasady swobody umów wyrażonej treścią art. 353(1) KC. Tezę tę potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 maja 2014 r., sygn. IV CSK 508/13, akcentując, iż jeśli odstąpienie od umowy dopuszczalne było ze względu na różne okoliczności – dotyczące świadczeń zarówno o charakterze pieniężnym jak i niepieniężnym, to dochodzenie kary umownej za odstąpienie od umowy jest dopuszczalne nawet w sytuacji gdy bezpośrednią przyczyną odstąpienia od umowy był brak realizacji zobowiązania o charakterze pieniężnym.
W wyroku z dnia 20 października 2006 r. o sygn. IV CSK 154/06 Sąd Najwyższy wskazał, że okoliczność, iż podstawą do odstąpienia od umowy jest niespełnienie zobowiązania pieniężnego nie przesądza o tym, iż zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy kara umowna jest niedopuszczalna – zabezpieczać ona może bowiem także inne zobowiązania – takie jak obowiązek zwrotu rzeczy pozyskanych w związku z umową (np. zwrot przedmiotu leasingu). Podobnie w wyroku z dnia 07 lutego 2007 r. o sygn. III CSK 288/06 Sąd Najwyższy uznał, iż co do zasady nie jest wyłączone zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy przez stronę, która zgodnie z umową uprawniona była do żądania świadczenia pieniężnego. Zastrzegł jednak, że jeżeli przyczyną odstąpienia od umowy było wyłącznie niewykonanie zobowiązania pieniężnego, wówczas zastrzeżona kara umowna jest nieważna, jako sprzeczna z przepisem art. 483 § 1 KC. Nasuwa się więc jasny wniosek, iż niezbędnym jest ostrożne i bardzo staranne formułowanie zapisów umownych mówiących o karach za odstąpienie od umowy.
Data publikacji: 06.08.2018.