Utwór jako przejaw działalności ludzkiej, stanowiący uzewnętrznienie unikalnej osobowości twórcy, znajduje się pod szczególną ochroną ustawodawcy. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych dokonuje rozróżnienia praw autorskich przysługujących twórcy na autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe. Przedmiotem niniejszego opracowania będzie ochrona praw twórcy w przypadku naruszenia jego praw autorskich majątkowych.
Dlaczego bardzo często dochodzi do naruszenia czyichś autorskich praw majątkowych do utworu? Dlatego, że brak należytej umowy regulującej zasady korzystania z utworu. Umowy takiej albo brak w ogóle, albo sporządzona zostaje w nieprawidłowej formie lub treści. Niniejszy wpis koncentruje się nie tyle na samej treści umowy zezwalającej na korzystanie z utworu (a więc umowy licencyjnej bądź umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych), ale na skutkach zaistniałych naruszeń.
W jaki sposób może dojść do naruszenia tych praw? Może to nastąpić chociażby poprzez:
bezprawne rozpowszechnianie zdjęć autora, poprzez ich wykorzystanie bez zezwolenia w materiałach reklamowych;
publikowanie utworu bez wiedzy i zgody autora na portalu internetowym bądź blogu;
korzystanie z utworów słowno-muzycznych i muzycznych członków zespołu bez zezwolenia uprawnionego;
dokonanie zwielokrotnienia techniką cyfrową utworów autora bez jego zgody i wprowadzenie do obrotu płyt CD i kaset magnetofonowych;
- bezprawne korzystanie z programów komputerowych stworzonych przez autora.
Wszystkie powyższe sytuacje rodzą po stronie autora utworu uprawnienia przewidziane w art. 79 Ustawy o prawach autorskich i pokrewnych (PrAut) a mianowicie:
1. Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
a) zaniechania naruszenia;
b) usunięcia skutków naruszenia;
c) naprawienia wyrządzonej szkody;
d) wydania utraconych korzyści.
Zaniechanie naruszeń.
Roszczenie o zaniechanie naruszenia stanowi z punktu widzenia cywilnoprawnego kluczowy środek ochrony prawa majątkowego uprawnionego. Efektem jego zastosowania jest żądanie, aby każdy kto narusza majątkowe prawa autorskie – choćby bez winy – zaniechał tego naruszania. Jego treścią jest żądanie powstrzymania się od wykonywania wszelkich czynności wkraczających w autorskie prawa majątkowe. Sąd w wyroku może orzec, aby pozwany nie dopuszczał się więcej określonych zachowań (działań lub zaniechań), które stanowią naruszenie autorskich praw majątkowych. Może to obejmować np. zaprzestanie wprowadzania na rynek określonej książki, nośników z filmami czy muzyką, udostępniania oprogramowania lub plików on-line itp. Co istotne, przy formułowaniu pozwu przeciwko sprawcy naruszeń praw autorskich, należy wskazać konkretne działania lub zaniechania, których ma zaprzestać. Jest to niezbędne zarówno z uwagi na konieczność dokładnego określenia żądania w pozwie (art. 187 KPC), jak również dlatego, aby wyrok nadawał się do wykonania. Nie ma również przeszkód, aby roszczenie o żądanie zaniechania naruszeń wytoczyć także wtedy, gdy sprawca naruszenia nie uzyskuje żadnej korzyści majątkowej w związku z bezprawnym wykorzystywaniem dzieła osoby trzeciej.
Usunięcie naruszeń
Drugim z przewidzianych przez ustawodawcę uprawnień w cytowanym artykule jest usunięcie naruszeń. Oznacza to, że twórca może żądać podjęcia takich działań, które mają na celu usunięcie określonego stanu sprzecznego z prawem. Odnosząc tę kwestię do wcześniej cytowanych przykładów naruszeń, takimi działaniami mogą być np.:
usunięcie z bloga lub portalu internetowego zdjęć naruszających prawa twórcy;
zniszczenie egzemplarzy nielegalnie wytworzonego utworu;
usunięcie z dysków komputera bezprawnie rozpowszechnionego programu komputerowego;
wycofanie ze sprzedaży towarów, które naruszają prawa autora;
- zniszczenie bezprawnie wytworzonych kopii utworu, wszelkich towarów, opakowań lub materiałów reklamowych, które naruszają prawa autorskie twórcy.
Co istotne, roszczenie o usunięcie skutków naruszenia stanowi niezależną podstawę prawną do osiągnięcia zamierzonego celu i pojawia się ono obok roszczenia o zaniechanie naruszeń w przeważającej części pozwów przeciwko sprawcom naruszeń.
Naprawienie wyrządzonej szkody.
Art. 79 ust. 3 przewiduje dwa sposoby naprawienia szkody wyrządzonej poprzez naruszenie majątkowych praw autorskich. Odbywa się to bądź na zasadach odpowiedzialności odszkodowawczej, tj. zgodnie z ogólnymi przepisami kodeksu cywilnego, albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej.
Druga z opcji przewidziana przez ustawodawcę, zdaje się znacznie ułatwiać autorom dochodzenie swoich praw w sferze majątkowej. Ponieważ największym wyzwaniem bywało często właśnie prawidłowe określenie wysokości odszkodowania należnego twórcy, ustawodawca zdecydował się na zastosowanie tu konstrukcji „stosownego wynagrodzenia”. Czym zatem jest stosowne wynagrodzenie i jak je ustalić?
Z pomocą przychodzi tu Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r. (sygn. akt II CK 90/03 OSNC 2005, nr 4, poz. 66):
Wynagrodzenie stosowne (…) to takie wynagrodzenie, jakie otrzymałby autor, gdyby osoba, która naruszyła jego prawa majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia.
W orzecznictwie uznaje się bowiem, iż twórca może domagać się zapłaty tzw. „stosownego wynagrodzenia”, a więc takiego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu. Powyższe oznacza, że wynagrodzenie to należałoby się twórcy w normalnych warunkach rynkowych, gdyby zawarł on – przykładowo – umowę o korzystanie z utworu w jednym z pól eksploatacji, w którym doszło do naruszenia.
Powyższe stanowisko wynika z faktu, iż ścisłe udowodnienie wysokości żądania często bywa utrudnione, co uzasadnia z kolei określenie wysokości stosownego wynagrodzenia i zasądzenie odpowiedniej sumy według oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.
Omawiany przepis w części dotyczącej zapłaty sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, stanowił również przedmiot badania przez Trybunał Konstytucyjny w zakresie jego zgodności z Konstytucją. W wyroku o sygn. akt P 14/19 z dnia 05.11.2019 r., który zapadł jednogłośnie, TK stwierdził, że norma dotycząca dwukrotności jest zgodna z Konstytucją i może być stosowana. Uprawniony nie musi zatem wykazywać rzeczywistej wysokości poniesionego uszczerbku. Takie rozstrzygnięcie stanowi niewątpliwie ułatwienie dla uprawnionych.
Wydanie uzyskanych korzyści.
Ostatnim z roszczeń przewidzianych przez prawo autorskie jest żądanie wydania uzyskanych przez naruszyciela korzyści z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. Jest to naturalna konsekwencja uznania, że naruszyciel nie może w jakikolwiek sposób czerpać korzyści z tytułu naruszenia praw (zaniechanie naruszeń, usunięcie skutków naruszeń, wydanie uzyskanych korzyści).
Dla rozstrzygnięcia istoty uzyskanych korzyści i sposobu ich obliczenia warto przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2017 r., sygn. akt I CSK 708/16. Z uzasadnienia wyroku:
W związku z opartym na art. 79 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 4 lipca 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.) żądaniem wydania korzyści uzyskanych na skutek naruszenia autorskich praw – przyjmuje się, iż przez uzyskane korzyści, które mają być wydane, należy rozumieć te korzyści majątkowe, a więc przychody pomniejszone o wydatki rzeczowe, osobowe i podatkowe związane bezpośrednio lub pośrednio z przychodami, które uzyskał pozwany w związku z naruszeniem prawa autorskiego. Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści nie obejmuje nieponiesionych przez naruszającego autorskie prawa kosztów, jak i innych poczynionych przez nich oszczędności, w tym niezapłaconego twórcy wynagrodzenia, lecz ogranicza się do odpowiedniej części faktycznego zysku.
Powyższe oznacza, iż konstruując roszczenie w pozwie, polegające na żądaniu wydania przez naruszającego uzyskanych korzyści, uprawniony powinien odnieść wartość dochodzonych przez siebie roszczeń, co do zasady, jedynie do faktycznego zysku jaki osiągnął naruszający w wyniku naruszenia praw autorskich uprawnionego.
Podsumowanie.
Należy wskazać, iż przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie przewidują zakazu kumulacji roszczeń omawianych w niniejszym artykule. Oznacza to, że wyżej wymienione roszczenia mogą stanowić przedmiot jednego postępowania sądowego przeciwko naruszającemu autorskie prawa majątkowe. Jednak przed wystąpieniem na drogę sądową, kluczowe będzie prawidłowe określenie wysokości każdego z tych roszczeń, bądź precyzyjne wskazanie czynności które ma dokonać (bądź zaniechać dokonywania) naruszający. W przeciwnym wypadku, uprawniony pomimo posiadania moralnego prawa do dochodzenia swoich praw, naraża się na oddalenie powództwa.
Data publikacji: 16.01.2021.